Շիրազը լինելով շատ տաքարյուն և անկանխատեսելի անձնավորություն բարդ հարաբերություններ ուներ ղեկավարության հետ, կենտրոնական իշխանությունները նրան համարում էին ազգայնական գաղափարների մոլեռանդ կրող, ինչի արդյունքում երբեմն նրան փորձում էին պահել մեկուսի: Սակայն Կարեն Դեմիրճյանը կարողացավ նրա հետ ջերմ հարաբերություններ հաստատել: Կարեն Դեմիրճյանի օրոք սկսեցին նրան շատ տպագրել, ավելի հոգատար վերաբերվել: Հենց այդ ժամանակ Շիրազն արժանացավ երկու՝ Հայաստանի Հանրապետության պետական (1975 թ.) և Հովհաննես Թումանյանի անվան (1982 թ.) մրցանակների:

Կոմունիստների իշխանության օրոք Խաչիկ Դաշտենցին, հատկապես մինչև 60-ականների ձնհալը, թեև նացիոնալիստ գրող էին համարում, բայց և այնպես, չուրանալով շատ բան, շնորհակալ լինենք, որ հրատարակեցին նրա գործերը: Թե ինչքան կարևոր է Դաշտենցի գրական ժառանգությունը, լրացուցիչ արժևորման և գնահատականի կարիք չկա, ամենազոր դատավոր ժամանակը դա վաղուց արել է: Ղարաբաղյան պատերազմում բազմաթիվ ազատամարտիկների պայուսակներում Դաշտենցի «Ռանչպարների կանչը» գիրքն է եղել որպես մեր կիսատ պատերազմների ու չկրակած փամփուշտների հիշողության շարունակություն: Իսկ եթե որևէ ապազգային ստահակ ինքնահաստատման մոլուցքով պարզապես կկամենա սակարկել «Սասնա Ծռեր» էպոսին շարունակող «Ռանչպարների կանչը» վիպասքի հեղինակի վաստակի արժեքն ու կարևորությունը, պատասխանը կտան հին ու նոր ֆիդայիները:

Եպիսկոպոսյանների մեր տոհմի պատմությունը բազմաթիվ արձագանքներ է գտել, ուստի ես հարկ համարեցի հիշատակի խոսք ասել նաև պապիս` Լևոն Նիկիտիչի մասին, ով ունենալով ընդամենը չորրորդ դասարանի կրթություն, այնքան էր արժևորում ուսումը, որ ունեցավ չորս արու զավակ, չորսն էլ` գիտությունների դոկտոր:

-Սմոլենսկի մոտ 3500 հոգանոց մեր դիվիզիան շրջափակման մեջ ընկավ: Հետս Դոնի Ռոստովից մի հայ տղա կար. հիշում եմ ՝ անունը Հարություն էր, ասաց, Վահագ արի մեր կոմերիտական տոմսերը հողի տակ թաղենք, գնանք հանձնվենք: Ասացի, երբե'ք: Մութն ընկավ, մի փոսի մեջ նստած՝ քնով էի անցել: Լուսադեմին արթնացա, տեսա Հարությունը չկար:

Պապս` ԱՐՏԵՄ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆԸ եղել է Առաջին աշխարհամարտի ու Հայրենական մեծ պատերազմի մասնակից:

ՈՒզում եմ հավատալ, որ ներքևի շարքի ծայրում նստած շեկ զորականը ԱԼԵՔՍԵՅ ԿՈԼՄԱԿՈՎՆ է: Այս մարդուց որևէ հիշատակ, որևէ լուսանկար չի պահպանվել: Ինչպե՞ս ու որտե՞ղ ավարտեց իր օրերը: Ինքը վկայում է, որ վերջում, 1919-ի ապրիլին, սիբիրյան ամբողջ վաշտից ողջ էին մնացել երկու արևմտահայ զինվոր և ինքը: Վկայում է, որ այդ զինվորները որոշեցին գնալ Ռուսաստան, իսկ ինքը մնաց փոքրիկ Հայաստանում, որի ազատագրության համար մի ամբողջ տարի հոգի էր տվել Անդրանիկի հրամանի տակ: Մեզ համար մի շատ թանկ բան էլ է վկայում: Ասում է, որ 1917-18-ին, երբ ռուսական զորքերը հեռանում էին Հայաստանից, իրենց հետ տանում էին Անդրանիկի լեգենդը: Ինքը հեռավոր Իրկուտսկում լսեց Անդրանիկի մասին, լսեց ու զարմացավ, թե ո՞վ է այդ մարդը, որի անունով են երդվում կազակները՝ Կովկասից մինչև Սիբիր: Լսեց ու որոշեց հասնել Կովկաս, մտնել Անդրանիկի հրամանի տակ: ՈՒ կովկասյան թշվառության մեջ ճանաչեց աշխարհի ամենահզոր ու ամենադժբախտ զորավարին: Ճանաչեց ու որդիական սիրով մինչև վերջ նվիրվեց նրան ու նրա հայրենիքին: Այս մարդու անունն առանց վարանելու կարելի է դնել ամենանվիրական հայերի կողքին: Նույնիսկ նրա կողքին, ով առաջինը ձեր մտքով անցավ: Լսենք նրա վկայությունը Անդրանիկի վերջին զորամասի կազմավորման մասին (1918թ., մարտ-ապրիլ, Թիֆլիս):

Օրերս լույս ընծայեցինք մալթացի ժամանակակից գրող Թրևոր Զահրայի պատմվածքների՝ ,,Երեկոյան ժամերգություն,, խորագրով ժողովածուն («Ոգի-Նաիրի» հր., թարգմանիչ՝ Աստղիկ Աթաբեկյան: Գիրքը էլեկտրոնային ձևաչափով կարող եք տեսնել այստեղ՝ https://vogi-nairi.am/hy/books/): Տարբեր տարիքի ընթերցողները ժողովածուում կգտնեն հաճելի, գեղեցիկ, սրտահույզ տասնյակ պատումներ: Ես, սակայն, ուզում եմ ուշադրություն սևեռել դժվարաթեմա մի պատմվածքի վրա, որ կոչվում է «Արմավի կղզի»:

«Հարսանիք լեռներում» անունով կնքված ռազմական հանճարեղ գործողությունը հայի հաղթանակի խորհրդանիշ դարձավ 31 տարի առաջ: Ծնկած չապրելու համար իրենց կյանքը տվեցին բազում երիտասարդներ՝ այդպես էլ իրականություն չդարձնելով սեփական հարսանիքը վայելելու հնարավորությունը:

1939 թվականի համամիութենական մարդահամարի տվյալներով Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի (ԼՂԻՄ) բնակչությունը կազմում էր 150 838 մարդ, որից 90 %-ը հայեր էին (135 754 մարդ)։

Մարդկային քաղաքակրթութեան պատմութիւնը լեցուն է հաւաքական ոճիրներու, տեղահանութիւններու տխուր էջերով: Ոմանք միտումնաւոր նետուած են մոռացութեան աղբանոցը: Մարդկային արդարութիւնը տակաւին կը զլանայ իր գնահատականը տալու հայ ժողովուրդին դէմ կազմակերպուած եւ գործադրուած ցեղասպանութեան: